Szachownica w średniowiecznej Europie i jej symbolika (część 1)

Wprowadzenie

            Współcześnie mało kto zdaje sobie sprawę z tego, iż plansza jako taka nie zawsze stanowiła rekwizyt służący tylko i wyłącznie uprawianiu gier dla odprężenia i oderwania od codziennych obowiązków. Jeszcze ponad 500 lat temu jej znaczenie można było rozpatrywać na wielu płaszczyznach. Najbardziej wymownym przypadkiem spośród wszystkich plansz była szachownica. Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie jej wielopłaszczyznowych aspektów symbolicznych, od sfery przyziemnej po metafizyczną (patrz 2 część artykułu).

Plansze o kwadratowych polach były znane już od epoki brązu. Najstarsze tego typu znaleziska pochodzą z Ur z ok. 3500 tys. lat p. n. e. Jednak daleko odbiegają swym wyglądem od szachownicy. Ta powstała dopiero w Indiach prawdopodobnie między początkiem V wieku n. e. a drugą połową VI wieku. Indie były w tamtym czasie pogrążone w wojnie domowej. W takich warunkach nowo-powstała gra miała od początku charakter militarny, a jej znajomość szybko rozprzestrzeniła się na tereny Chin i Persji. W VII wieku w szachy grali już Arabowie, którzy zaznajomili się z nimi po podboju Persji. Z kolei dokonując podbojów w południowej Europie, na Półwyspie Iberyjskim i Apenińskim, przyczynili się do recepcji gry na tym kontynencie ok. X wieku.

Średniowieczne myślenie symboliczne sprawiło, iż obco kulturowej szachownicy również nadano głębsze znaczenie. Nie było to oczywiście żadnym novum, ponieważ podobne przypisywanie symbolicznych znaczeń szachownicy miało już miejsce w Chinach, a związanych z astronomią. Symboliczna wymowa tej planszy ulegała w europejskim średniowieczu wielu przemianom na przestrzeni wieków. Inaczej przedstawiała się jej symbolika na przełomie X i XI wieku a zupełnie inaczej sto lat później. Podczas gdy jedne aspekty symboliczne pozostawały wciąż bez zmian, inne odchodziły jakby w zapomnienie a na ich miejsce wciąż pojawiały się nowe. Jednocześnie ten rodzaj planszy przejmował niektóre aspekty symboliczne od innych gier, albowiem szachowa gra wyparła lub odsunęła w cień wiele z nich. Toteż dla nadania przejrzystości poniższym rozważaniom, wydzielono sześć głównych płaszczyzn, według których będzie rozważana symboliczna wymowa szachownicy:

a) prestiżowe znaczenie szachownicy jako planszy do gry

b) szachownica jako ornament

c) barwa pól szachownicy

d) kształt szachownicy jako planszy do gry

e) liczba pól szachownicy

f) magiczne znaczenie szachownicy

-          szachownica jako apotropaion

-          szachownica jako symbol dziejących się wydarzeń

g) szachownica jako obraz świata

                Niejednokrotnie poszczególne kwestie przeplatały się ze sobą nierozerwalnie, a wyznaczenie granic między nimi jest niezwykle trudne, jak pokażą dalsze rozważania. Dlatego przedstawione zostaną jej symboliczne aspekty w układzie tematycznym, w tekście sygnalizując moment, kiedy szachownica pełniła daną symboliczną rolę.

Prestiżowe znaczenie szachownicy 

            Szachownica jako plansza do gry mogła mieć różną postać. Współcześnie trudno jest szukać z przysłowiową świeczką zachowanych tego typu plansz. Szachownicę można było narysować na piasku, zrobić z fragmentu tkaniny, te z bardziej trwałych materiałów ulegały zwykłemu zużyciu (jak świadczyć o tym mogą zachowane zapiski mówiące o nie szczędzeniu środków na ich naprawy). Jednak można przypuszczać z dużym prawdopodobieństwem, iż była w wyższych stanach społecznych przedmiotem zbytku. Świadczyć mogą o tym zachowane bierki szachowe wykonywane z drogocennych materiałów jak kość słoniowa, kryształ górski, ślady po inkrustacji drogimi kamieniami. Przechowywano je niekiedy w skarbcach klasztornych, kościelnych, możnowładczych, darowano w testamentach. Gra w szachy w pełnym średniowieczu zajęła też wyjątkowe miejsce w kulturze jako wyróżnik stanu rycerskiego. Była jedną z umiejętności, jaką powinien posiadać każdy rycerz obok umiejętności gry na instrumencie, śpiewu, władania bronią, jazdy konno. Każdy rycerz był zobowiązany posiadać szachownicę na miarę swoich możliwości majątkowych. Ta wojenna gra miała wyrażać jego nieustanną gotowość do wyruszenia na pole walki.

Szachownica jako ornament 

              Wyjątkowość szachownicy tkwi w jej naprzemiennie ułożonych dwubarwnych polach. Wzór ten uzyskiwano dzięki spleceniu ze sobą dwóch różnobarwnych pasków. Te pełniły ważną rolę w średniowiecznej symbolice. W sztuce służyły wyodrębnianiu z otoczenia tego, co do niego nie pasowało lub wiązało się ze złem, albo po prostu za ich pomocą podkreślano ważne, istotne treści. Paski splecione ze sobą posiadały już inny odcień znaczeniowy. Z tego powodu francuski mediewista specjalizujący się w badaniu średniowiecznej symboliki, M. Pastoureau, określił szachownicę jako „wyższą formę pasków”.

           Szachownica jako wzór sam w sobie była stosowana w wielu aspektach życia. Można było ją spotkać w postaci ornamentu architektonicznego, motywu w heraldyce, stroju a nawet liczydle. Ze względu na dwubarwność jej pól kojarzono ją z szeroko pojętym dualizmem, niezależnie od kontekstu, w jakim ją użyto.

                Bardzo często szachownicę wykorzystywano jako ornament w architekturze. Posadzki kościołów czy komnat zamkowych chętnie były układane w takim wzorze z płytek ceramicznych. M. Pastoureau zaznacza, że miało to bezpośredni związek z ceremoniami odbywającymi się we wnętrzu tychże budowli, np. udzielane sakramenty (przemiana wina i chleba w krew i ciało Chrystusa), pogrzeby, pasowania na rycerzy, hołdy lenne. W tym przypadku szachownicę kojarzono z czymś dynamicznym, nieustannym ruchem, przemianą jednego stanu w drugi. Warto zaznaczyć, że ten sposób dekoracji posadzek był powszechnie obecny jeszcze do początków XX wieku.

                 W architekturze spotkać można pewne unikatowe zjawisko występowania ornamentu w formie szachownicy na pojedynczych kwadrach w XIII-wiecznych gotyckich kościołach, wybudowanych z granitowych głazów narzutowych. Kościoły te wybudowano głównie na terenie wschodniej Brandenburgii i w południowo-zachodniej części Pomorza Zachodniego. Kwadry z tym motywem umieszczano w schodkowatych ościeżach portali od strony południowej lub w południowo-wschodnich narożnikach budowli (odstępstwa od tej reguły są wynikiem późniejszych przebudowań). Efekt dwubarwnej szachownicy uzyskiwano dzięki skuwaniu odpowiednich pól na wygładzonej powierzchni kwadry (czyli ciosu głazu, któremu nadano kształt prostokąta lub kwadratu).

Kwadra z szachownicą w narożniku wieży kościoła w Moryniu
(fot. T. Bemowski, licencja GNU Free Documentation License

                Badacze od ponad stu lat na różne sposoby starali i nadal starają się wyjaśnić celowość umieszczania motywu szachownicy w takiej formie na wspomnianych kościołach. Na początku lat 50. XX wieku pojawiła się hipoteza jakoby był to gmerk strzechy kamieniarskiej, ponieważ szachownicę umieszczano w portalach asymetrycznie w miejscach najbardziej widocznych. Brak jest naukowych dowodów na jej potwierdzenie. Przede wszystkim znaki używane przez chłopów i mieszczan, a co za tym idzie i warsztatów kamieniarskich, pojawiły się dopiero pod koniec XIV wieku. Poza tym panowała w tamtym czasie idea wykonywania dzieł ku chwale Boga anonimowo; ewentualne pojawiające się podpisy budowniczych świątyń, umieszczano w jak najmniej widocznych miejscach.

                  Według odmiennej hipotezy wspomniane szachownice oznaczały miejsce sprawowania sądów wiejskich. Wówczas w portalu ozdobionym szachownicą miano ustawiać ławę, przy której zasiadał sołtys wraz z dwoma najstarszymi gospodarzami. Hipoteza ta również nie wytrzymuje siły czasu. Szachownice umieszczano częściej na narożnikach kościołów niż w portalach. Nieuzasadnione jest również przypuszczenie, że szachownica była znakiem własności oraz symbolem prawa patronatu feudała nad fundowanym kościołem, albowiem w źródłach pisanych nie ma potwierdzenia dla tego typu zwyczaju.
              Jak można zauważyć, badacze z dużą dozą swobody dokonywali interpretacji interesującego tu motywu. Ostatnio pojawią się nawet hipotezy, jakoby szachownice z tego obszaru stanowią kod, który właściwie odczytany pozwoli odnaleźć legendarny skarb Templariuszy. Hipotezy takie same w sobie są sensacyjne i jak dotąd nie znajdują poparcia w żadnych naukowych dowodach. Bardziej prawdopodobne wydaje się, iż stosowanie motywu szachownicy mogło być związane z lokalnym zwyczajem. Znany jest z terenów Francji podobny przypadek umieszczania na kościołach planszy do gry w młynka. W tej kwestii powinny być podjęte dalsze badania, które potwierdzą lub zanegują postawioną przez autorkę hipotezę.

               Punktem wyjściowym w interpretacji podobnych motywów powinno być podjęcie studiów nad symboliką średniowieczną i chrześcijańską (a przynajmniej nad jej uniwersalnymi aspektami). Opierając się na fragmencie Psalmu 118: „Kamień, który odrzucili budowniczowie, stał się kamieniem węgielnym” niemieccy badacze E. i R. Bönisch wysnuli przypuszczenie, iż w ten sposób symbolicznie oznaczano kamienie węgielne, zwłaszcza że umieszczano je starannie w narożnikach kościołów. W ten sposób miano wyróżniać kamień, który biskup poświęcał podczas obrzędu konsekracji świątyni. Sam kamień (skała) w symbolice biblijnej oznaczał Chrystusa jako fundament chrześcijaństwa (Ef 2, 20-22), również św. Piotra w Ewangelii Chrystus nazwał  skałą (Mt 16, 18). Niemniej jednak w kulturze kamienie wiązano zawsze z trwałością, wiecznością czym przewyższały kruchy ludzki byt.

                 O innym możliwym symbolicznym aspekcie tych szachownic będzie mowa w drugiej części .

***

              W XII wieku we francuskiej literaturze odrodziła się pamięć o legendarnym wodzu Brytów Artoriusie. Ukształtował się wówczas schemat Legend Arturiańskich. W jednym z romansów z XIII wieku o Tristanie i należącego do tego cyklu pojawiła się postać Palamedesa. Palamedes był z pochodzenia Saracenem (czyli obcym), synem króla Babilonu Esclabora. Zamieszkawszy w Anglii szybko został rycerzem Okrągłego Stołu i ponadto przyjął wiarę chrześcijańską. Dlatego w jego herbie występował motyw biało-czarnej szachownicy. Szachownica podkreślała dualizm jego natury i pochodzenia zarazem – Saracen mieszkający w Anglii, Saracen wyznający wiarę chrześcijańską choć jego pochodzenie go do tego nie obligowało. Stąd dla każdego czytelnika szachownica w herbie Palamedesa była jednoznacznym sygnałem, że jego życie naznaczone jest tymi dwoma faktami, które nierozerwalnie się w nim łączą. Rycerz ten będąc jednakowo związany zarówno z kulturą islamu jak i chrześcijaństwa, pozostawał niejako w konflikcie polegającym na wyborze między nimi, ponieważ na każdym kroku spotykał się z brakiem zrozumienia u innych. Ostatecznie postanowił przyjąć chrzest, co położyło kres wszelkim wątpliwościom innych co do wyznawanych przez niego wartości, przykładowo zawarł przyjaźń z Tristanem, ponieważ tak samo jak on pałał miłością do pięknej Izoldy. Od tego też momentu jego herbowa szachownica mogła wiązać się już jedynie z jego pochodzeniem.

             Inne znane herby z motywem szachownicy to Wczele i Zabawa, ale legendy heraldyczne związane z nimi nie wskazują na przytoczoną wyżej symbolikę. Sugerują raczej powiązanie z konkretnym wydarzeniem, którego centrum stanowiła szachowa gra.

               Tyle o szachowych motywach w heraldyce. Wzór szachownicy w pełnym średniowieczu chętnie wykorzystywano w formie stroju. Jest to jej kolejny symboliczny aspekt nastręczający wiele trudności interpretacyjnych. Jeżeli chodzi o strój błazna czy rycerzy biorących anonimowo udział w turniejach, mogła wskazywać na ukrywanie prawdziwych intencji, tożsamości osoby noszącej taki strój. Równie dobrze w przypadku rycerzy, ich drużyny czy służby możliwe było przeniesienie barw z tarczy herbowej rycerza na strój, aby odróżniać się od innych im podobnych. W przypadku stroju błaznów dworskich widoczne było noszenie przez nich strojów w barwach herbu państwa albo po prostu sprzężenie z kolorytem stroju monarchy. Forma szachownicy dobrze się do tego celu nadawała. Mógł być to wyraz przyjętych konwenansów nakazujących ogólnie nosić błaznom stroje w formie szachownicy, choć nie było to regułą. Wystarczyło, iż błazen miał charakterystyczne dla siebie atrybuty: kukłę, dzwoneczki przyszyte do stroju, czapkę z sarnimi uszami. Stroje w formie szachownicy mogły być też pewnym wyrazem panującej mody na szachową grę, pod wpływem której niekiedy noszono stroje z wyszywanymi szachowymi bierkami.

Symbolika barwy w odniesieniu do szachownicy 

                 Barwa stanowiła ważny symbol w kulturze Europy średniowiecznej gdyż posiadała dużą władzę nad zmysłami i umysłem ludzi. Za jej pomocą przekazywano różne treści: manifestowano swą pozycję społeczną (widoczne to było przede wszystkim w stroju), cechy charakteru, niekiedy również nadany przydomek wiązał się z cechą wyglądu. Fascynowano się również liczbami. W odniesieniu do symboliki szachownicy te dwa aspekty odgrywały rolę szczególną.

Na przestrzeni wieków barwy szachowych pól ulegały zmianom. Początkowo szachownica jako plansza do gry, posiadała jednobarwne pola. Równocześnie istniały plansze o polach czarno-czerwonych, co miało swe źródło jeszcze w tradycjach azjatyckich. Gdy w X wieku w Europie dopiero stopniowo zaznajamiano się z szachową grą, czarno-czerwone zestawienie pól na szachownicy jak, również jej kwadratowy kształt, nie posiadały w mentalności Europejczyków szczególnych znaczeń, ponieważ była dla nich całkowicie obca kulturowo. Ten stan rzeczy uległ zmianie dosyć szybko, bo już około przełomu X i XI wieku zastąpiono czerń bielą, a w XIII wieku w miejsce czerwieni na powrót wprowadzono czerń. To proste zestawienie dwóch barw było symbolem szeroko pojętego dualizmu a nawet wieczności, gdyż można go było dokonywać niemal w nieskończoność.

            Przy zestawieniu ze sobą bieli z czerwienią, a w późniejszym czasie również z czernią, brano pod uwagę to, iż tych barw nic ze sobą nie łączyło. Każda z nich miała odmienny bagaż symboliczny. Biel była symbolem czystości, niewinności, radości, życia wiecznego a także zmartwychwstania oraz dostojeństwa. Czerwień z kolei oznaczała przelaną na krzyżu krew Chrystusa, męczeństwo, świętość jak również miłość bożą. Barwę czarną natomiast początkowo kojarzono ogólnie z siłami zła (na co miały zapewne wpływ tradycje wczesnochrześcijańskie), jednak uległo to zupełnej zmianie na przełomie XII i XIII wieku ponieważ barwa ta zaczęła oznaczać pokorę, wstrzemięźliwość, pokutę i cierpienie. Na ten stan rzeczy miało wpływ kilka czynników. Od XII wieku coraz częściej w traktatach filozoficznych i teologicznych zwracano uwagę na symbolikę barw w kontekście wiary chrześcijańskiej. Prawdopodobnie miało to związek z rozpowszechnieniem się znajomości pism Arystotelesa, który tworząc hierarchię barw, biel i czerń umieścił na przeciwległych biegunach. Warto również wziąć pod uwagę jedną z regulacji IV Soboru Luterańskiego (1215) zakazującą duchownym noszenia zbyt zbytkownych strojów w barwach zielonej i czerwonej. Kilka lat później król Francji Ludwik IX Święty (1226-1270) zastosował się do wymienionej soborowej regulacji, albowiem wprowadzając nową modę w strojach dworskich wprowadził właśnie interesującą tu czerń oraz brąz, barwę szarą i mało popularny błękit. Wymienione czynniki spowodowały inne spostrzeganie barwy czarnej i poniekąd czerwonej (w końcu zbytkowne czerwone stroje noszone przez duchownych były źle spostrzegane przez ogół), co wyraźnie zaznaczyło się w wyglądzie szachownicy.

Kwadratowy kształt szachownicy jako planszy do gry

Szachownica jako plansza do gry posiadała kwadratowy kształt. Jak już wiadomo, w X wieku w Europie kwadratowa szachownica była zupełnie obca kulturowo. Już prostokąt budził więcej symbolicznych skojarzeń niż kwadrat, np. wiązano go z miejscem uświęconym (poszczególne nawy w kościołach miały taki plan) oraz miejscem gwałtownego starcia.

Źródłem kwadratowego kształtu szachownicy były realia w jakich się narodziła. Dla azjatyckich społeczności ta figura geometryczna była symbolem przestrzeni, w tym przestrzeni miejskiej (miasta budowano na takim planie) i sakralnej. W tym właśnie tkwi podstawowe, głębsze znaczenie szachownicy jako obrazu świata. Niemniej jednak kwadrat z zaadaptował się w kulturze europejskiej przejmując symbolikę prostokątu, albowiem w zmaganiach bierek na szachownicy ujrzano obraz rzeczywistych militarnych starć wrogich armii. Symbolika szachownicy jako obrazu pola bitwy była charakterystyczna dla XI wieku.

Symbolika liczb zawarta w szachownicy

Od początku szachownica stanowiła przedmiot, za pomocą którego przedstawiano symbolikę liczb. Będąc planszą wywodzącą się z kultury azjatyckiej, posiadała 8x8 pól. Sam ten fakt wskazywał, jak duże znaczenie posiadała tam cyfra osiem: symbolizowała przede wszystkim ziemski glob i osiem kierunków świata (cztery główne i cztery pośrednie) a także osiem bram, przez które wchodzi osiem wiatrów, osiem gór i osiem filarów łączących niebo z ziemią. W kulturze chrześcijańskiej ósemkę wiązano głównie ze zmartwychwstaniem Chrystusa i dniem Sądu Ostatecznego.

W ikonografii a niekiedy również w płaskorzeźbie często można spotkać szachownice posiadające mniej niż 64 pola. M. Pastoureau przyczyny takiego zjawiska upatruje w tym, iż system ósemkowy, zawarty w liczbie 64, był mimo wszystko obcy kulturze europejskiej; tutaj większą rolę odgrywały trójki, siódemki czy dwunastki oraz ich wielokrotności, chociaż nie brakuje opinii wręcz przeciwnych poglądowi tegoż mediewisty. Na symbolikę liczb miała duży wpływ symbolika biblijna. Trójka wiązała się z Trójcą Świętą, ale też wyrażała całość jako że zawierała w sobie szóstkę będąc sumą jedynki, dwójki i trójki (1+2+3=6). Czwórkę kojarzono z Czterema Ewangelistami, siódemkę z darami bożymi. Przykłady można mnożyć. Zatem symbolika szachownicy mogła zależeć od kontekstu, w jakim wystąpiła.

Podsumowanie

Szachownica jest ornamentem znanym człowiekowi co najmniej od czasów starożytnych. Szczególne znaczenie zyskała w średniowieczu, o czym świadczą zachowane źródła rękopiśmienne. Cała szachownica jak również jej każdy osobny element krył w sobie głębszy sens.

Szachownica była w pierwszej kolejności przedmiotem służącym rozrywce, z czasem stając się osobliwym wyróżnikiem stanu rycerskiego. Z im bogatszych materiałów ją wykonano tym bardziej stawała się przedmiotem zbytku przechowywanym w skarbcach.

Szachownicowy ornament wyrażał szeroko pojęty dualizm ze względu na dwubarwność pól. Z kolei same barwy pól posiadały własne odrębne znaczenie. Liczba pól na planszy też niosła ze sobą symboliczne znaczenie. Inne symboliczne znaczenia szachownicy zostaną omówione w drugiej części.

Dzięki temu szachownica poniekąd pomagała w porządkowaniu i lepszemu rozumieniu rzeczywistości.

Bibliografię umieszczono w drugiej części artykułu.

/uwagi?sugestie? można a nawet trzeba zostawić w komentarzu. Proszę o kulturalne wpisy/