Zimowe zabawy w średniowieczu

Zima w pełni. Za pasem również ferie zimowe, które mnie osobiście kojarzą się z godzinami spędzanymi na zabawie w śniegu i na dzikich lodowiskach (jeżeli chodzi o te ostatnie – nie musicie brać ze mnie przykładu). Czy zastanawialiście się kiedykolwiek, jak te zabawy wyglądały ok. 800 lat temu?

Bitwa na śnieżki

Bitwa na śnieżki wyglądała z całą pewnością identycznie jak dzisiaj – ich lepienie nie wymaga przecież specjalnych umiejętności. Z pewnością była to zabawa bardzo popularna. 

Fresk "Styczeń" w zamku Buonconsiglio w Trydencie autorstwa Czecha Venceslao z ok. 1405-1410 r.
(Domena Publiczna)

Łyżwy

Najstarsze łyżwy pochodzą z terenu Szwajcarii i liczą ok 5 tys. lat. Jednak to kraje północy – Szwecja, Norwegia a zwłaszcza pełna jezior Finlandia – przyczyniły się do ich rozpowszechnienia. Pierwsze łyżwy wykonywano ze zwierzęcych kości, zwłaszcza końskich i bydlęcych, rzadziej z kości łosia lub świni. Ze względu na kształt wykorzystywano kości śródręcza, śródstopia i kości promieniowych. Im prostsza kość, tym mniej obróbki wymagała. Z reguły jednak należało przewiercić w niej otworki na rzemyki, którymi przytraczano łyżwę do buta. Z ikonografii wynika, że łyżwiarz stosujący takie łyżwy musiał do poruszania się stosować jeden lub dwa ostro zakończone kije lub z ostrą metalową końcówką. Takie łyżwy wykonywano jeszcze w XIX w. w Małopolsce. Łyżwy bez wspomnianych otworków raczej nie nadawały się do przemieszczania się na większe odległości, gdyż nie pozwalały na odrywanie nóg od podłoża. Służyły zapewne do zwykłej zabawy, do ślizgania się być może tylko na jednej nodze podczas gdy drugą się odpychano.

W zabawach na zamarzniętych zbiornikach wodnych wykorzystywano bąki, piłki (kulki) i kije.

Rekonstrukcja mocowania kościanych łyżew do buta

(fot. Wolfgang Sauber, Wikimedia Commons)

Łyżwiarze
(Olaus Magnus, Historia om de nordiska folken, Rzym 1555)

Chociaż pierwsze metalowe płozy pojawiły się w XIII-wiecznej Holandii i były przytwierdzane do drewnianych klocków, to ich użycie nie było rozpowszechnione. Zmianę w tej materii zaczęła przynosić dopiero połowa wieku XIX, kiedy wynaleziono sposób na trwałe przymocowanie metalowej płozy do buta. Takie łyżwy nie wymagały stosowania dodatkowych kijków.

Sposób mocowania żelaznych okuć łyżew na przykładzie znaleziska z Amsterdamu

datowanego na ok. 1225 r. (fot. H. Bijlsma)

Fragment obrazu Pietera Bruegela Starszego

Zimowy pejzaż z łyżwiarzami i pułapką na ptaki (1565).

Uwagę zwracają łyżwiarze bawiący się bąkami, wprawianymi w ruch zapewne

za pomocą sznurka (Domena Publiczna)

Jazda na łyżwach obecnie kojarzy się wyłącznie z rozrywką. W średniowieczu łyżwy stosowano również jako narzędzie-środek komunikacji. Zamarznięte rzeki czy jeziora stanowiły idealny trakt komunikacyjny, skracając znacznie czas podróży (tudzież ułatwiając rybakom poruszanie się po lodzie podczas wędkowania w przeręblach). W tej roli łyżwy były powszechnie stosowane do ok. XIV w., kiedy na popularności zaczęły zyskiwać wszelkiej maści sanie.

Sanki

Były bardziej skomplikowane w wykonaniu i jeszcze rzadziej pojawiają się w materiale archeologicznym i ikonograficznym. Sanie pierwotnie służyły do transportu nie tylko zimą. Z powodzeniem można było je ciągnąć również po trawie. Ich najstarsze przedstawienie jako przedmiotu służącego zabawie znajduje się w Psałterzu z 1325 r. przechowywanym w Bodleian Library.

Klasyczne, znane współcześnie sanki zbudowane z deseczek i z metalowymi płozami to wynalazek XIX w. Dotąd wykonywano drewniane płozy.  W epoce średniowiecza (a może i wcześniej?) sanki dla dzieci wykonywano z kości żuchwy koni lub bydła. W jej tylnej części przewiercano otwory na poprzeczkę (siedzisko). Były zatem mniej skomplikowane w wykonaniu. Wymagały jedynie odpychania się kijkami. Z pewnością były idealne dla młodszych dzieci ze względu na małe wymiary. Ich wykonanie dla starszych dzieci wymagało większych modyfikacji.

Fragment obrazu Pietera Bruegela starszego Spis ludności w Betlejem (1566), na którym przedstawił dzieci ślizgające się na sankach wykonanych z żuchw koni oraz łyżwiaży. Uwagę zwracają też sanie wykonane z drewna (Domena Publiczna)

Narty

Przedmiot ten służył głównie jako środek komunikacji w czasie zimy, zarówno w terenie nizinnym jak i górskim, a jego szybkość porównywano z jazdą konną. Dziś raczej narty kojarzą się ze sportami zimowymi i szusowaniem po górskich stokach, co nie oznacza, że być może w średniowieczu nie urządzano narciarskich wyścigów. Z mitologii nordyckiej znany jest bóg Ullr, który określany był jako dobry łucznik i biegacz (oczywiście narciarski).

Narty z muzeum w Umeå

(fot. Moralista, CC BY-SA 3.0)

Najstarsza znaleziona na terenie Rosji narta liczy sobie 8 tys.lat, najlepiej zachowana – z terenu Norwegii - wraz z wiązaniami – 1300 lat. Miała 172 cm długości i 14,5 cm szerokości. W miejscu przeznaczonym na stopę miała specjalne pogrubienie.

Myśliwi polujący na nartach
(Olaus Magnus, Historia om de nordiska folken, Rzym 1555)

Podsumowanie

Z całą pewnością można stwierdzić, iż wszelkie znane zimowe zabawy nie zmieniły się od czasów najdawniejszych, może za wyjątkiem przedmiotów, które w tym celu wykorzystywano.

***

Winter games in the Middle Ages

 The Winter Games 500 years ago were no different from the present. Well, maybe sleigh rides more often than downhill.

Bibliografia:

1. Bijlsma H., Circa 1225. Ijzern schaatsen, w: Kouwe Drukte, 18(50)/2014, s. 6; <http://www.schoonrijden.nu/wp-content/uploads/KD50.pdf > (dostęp: 19 stycznia 2020 r.)

2. Cyngot D., Ewolucja łyżew – od form kościanych do żelaznych, "Materiały Zachodniopomorskie. Nowa Seria", t. 13/2017, s. 191–224

3. Gomułka I., Dziecko i dzieciństwo w średniowieczu przez pryzmat rzeczy, w: "Litteraria Copernicana", 3(23)/2017, s. 13-22

4. Gudowska M., Codzienność najmłodszych dzieci w polskim malarstwie religijnym 1400-1550, "Archiwa, Biblioteki i Muzea kościelne", 109/2018, s. 191-206

5. Krzemińska A., Długa kariera nart, łyżew i sanek, "Polityka" z dnia 9 grudnia 2014 r., https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/1602021,1,dluga-kariera-nart-lyzew-i-sanek.read (dostęp 19 stycznia 2020 r.)

6. Pastuszka W., Narta sprzed 1300 lat i to z wiązaniami, "Archeowieści" z dnia 8 października 2014 r., http://archeowiesci.pl/2014/10/08/narta-sprzed-1300-lat-i-to-z-wiazaniami/ (dostęp 19 stycznia 2020 r.)


Uwagi?Sugestie? Można a nawet trzeba zostawić komentarz. Proszę o kulturalne wpisy.