Szachownica w średniowiecznej Europie i jej symbolika (część 2)

Szachownica jako plansza do gry służyła rozrywce i oderwaniu się od codziennych zajęć. Wykonana z drogich materiałów była kosztownym i zbytkownym przedmiotem. Te jej najbardziej przyziemne znaczenie zostało opisane w poprzedniej części artykułu wraz z symboliką samego ornamentu. Barwa pól posiadała ważne znaczenie w odniesieniu do szachownicy; nie ważne, czy była planszą czy ornamentem. Podobnie było w przypadku liczby pól, zwłaszcza gdy w sztukach plastycznych przedstawiano szachownicę o innej ich liczbie niż 8x8. Poza tym szachownica posiadała znaczenie magiczne. Ten aspekt szachownicy przeplatał się nierozerwalnie ze wszystkimi innymi. Przynajmniej do połowy epoki średniowiecza przywiązywano do niego dużą wagę. W opisach sytuacji, których centrum stanowiła rozgrywana partia szachów, widoczne było bezpośrednie przekładanie sytuacji na planszy na otaczającą rzeczywistość. Z czasem przybrało to formę urozmaicania opowieści kronikarzy.

Magiczne znaczenie szachownicy

I

Szachownica jako apotropeion

Częściowo była już mowa wyżej o symbolicznych aspektach szachownic umieszczanych na gotyckich kościołach z terenów wschodniej Brandenburgii i południowo-zachodnich terenów Pomorza Zachodniego. Wiadomym jest, iż na murach tychże świątyń chętnie umieszczano znaki apotropaiczne. Kościół wiódł ciągłą walkę z Szatanem i demonami nawet na gruncie magii, zabobonu i różnych działań sprzecznych z Ewangelią. Z tego też względu z dużą dozą prawdopodobieństwa można uznać, że  szachownice i w tym przypadku mogły pełnić właśnie taką rolę.

Apotropeiony były to znaki, gesty, przedmioty odstraszające złe moce. Te umieszczane na świątyniach mogły mieć postać graffiti w kształcie krzyży, swastyk, płaskorzeźb w formie masek z wykrzywionymi twarzami, motywy zoomorficzne, geometryczne. Umieszczano je w określonych częściach kościołów, wierząc że nawet w poświęconych murach czai się zło, które należy odstraszyć. Apotropeiony takie, w tym również interesujące tu szachownice, umieszczano zawsze od strony południowej i południowo – wschodniej, co nie pozostawało bez związku z symboliką stron świata i samej świątyni. Wszelkie przedstawienia związane z dobrem umieszczano zawsze po stronie południowej i wschodniej. Te dwa kierunki wiązano ze światłem, które symbolizowało życie i było poniekąd w mentalności średniowiecznych odbiciem Stwórcy. Poza tym szachownica stanowiła symbol świata oraz walki dobra ze złem. Inskrypcja czy wyryte w kamieniu postacie lub ornamenty nabierały magicznych właściwości. To wszystko mogło sprawiać, iż szachownica sama w sobie stanowiła magiczny ornament.

Zdj. 1 Ściana bazylika św. Stefana w Bolonii. Widoczne szachownice z różną ilością pól (źródło: https://sites.google.com/site/caroluschess/da-vinci-code/checkered-church-stones/checkered-italy /dostęp 7 października 2017)

Ilość pól umieszczana na tychże szachownicach prawdopodobnie również nie pozostawała nie bez znaczenia, a wahała się ona od 3‑11x2-7. W interpretacji tego zjawiska można sięgnąć do bogatej, średniowiecznej symboliki liczb. Jednak byłoby to bezcelowe: na każdym kościele umieszczano szachownice o różnej ilości pól, nie wiadomo jaki naprawdę cel przyświecał ich twórcom – czy rzeczywiście chcieli przekazać głębszą treść za pomocą symboliki liczb, czy też ze względów czysto materialnych: z powodu braku miejsca przedstawiali szachownice o mniejszej ilości pól niż przyjętych 64 czyli tyle, na ile pozwalała powierzchnia kwadry. Trudno rozstrzygnąć, co było bardziej intencją twórcy a co zwykłą przyziemną koniecznością. Z podobnym problemem można się spotkać również w odniesieniu do wszelakich malowideł: fresków, obrazów czy miniatur.

II

Szachownica jako symbol dziejących się wydarzeń

Gry w ogóle, a plansze do gry w szczególności, wcześnie stały się symbolem dziejących się wydarzeń, i z tego powodu chętnie wykorzystywano gry we wszelkich wróżbach i magicznych zabiegach.

Wiadomości na ten temat są rozproszone. Ze znanego dzieła rzymskiego historyka Tacyta (55-120 n. e.) – Germanii, traktującej o zwyczajach Germanów – uderza opis stosunku tego ludu do gier. Wedle relacji autora Germanowie na każdym kroku wykonywali różnorakie wróżby z użyciem mieczy, włóczni oraz gier, a wróżki cieszyły się powszechnym poważaniem. Gdy wróżba wypadła niepomyślnie, powtarzano ją dla pewności. Był to widoczny objaw pewnej sprzeczności cechującą wierzenia germańskie. Otóż z jednej strony wierzono w przeznaczenie, ale z drugiej strony wykorzystywano wszelkie zabiegi magiczne, w tym te z wykorzystaniem gier, które pozwoliłyby uniknąć niekorzystnego dla jednostki losu.

Bardzo podobny opis praktyk wróżbiarskich odnajdujemy w o dziewięć wieków późniejszej kronice merseburskiego biskupa Thietmara (1009-1018). W VI księdze swego dzieła opowiadając o pogańskim plemieniu słowiańskich Redarów (nota bene zamieszkującego centrum od wieków chrześcijańskiego już państwa), zwrócił uwagę na ich praktyki wróżbiarskie. Otóż w ich grodzie Radogoszcz znajdowała się świątynia pogańskiego bóstwa Swarożyca, przy której działali kapłani i oni właśnie zajmowali się wróżbami, gdy należało rozstrzygnąć trudniejsze sprawy dotyczące plemienia. Cały rytuał przebiegał następująco: kapłani wypowiadając zaklęcia wykopywali jednocześnie z ziemi losy i rzucali nimi, po czym ponownie umieszczali je w ziemi. Dodatkowo w celach wróżebnych przeprowadzali konia przez wbite w ziemię na krzyż włócznie. I tak jak postępowali Germanie, tak i Redarowie mieli zwyczaj powtarzania wróżb dla zyskania pewności słuszności podejmowanych przedsięwzięć. Jeżeli wynik wypadł inaczej niż za pierwszym razem, przedsięwzięcia nie podejmowano.

Te dwie tak odległe od siebie w czasie relacje mogą świadczyć o tym, że do pewnego stopnia przedmioty do gier („losy”, jak nazywano przedmioty do gier losowych) jak i same gry były symbolem dziejących się wydarzeń. W takiej też roli pojawiły się w mitologii germańskiej, gdzie ponadto posiadały wymiar sakralny będąc jednym z zajęć bóstw. W skomponowanej około 1000 roku pieśni Przepowiednia wieszczki (Völuspá), zawartej w Eddzie poetyckiej, znajduje się scena, w której Asowie, naczelne bóstwa, zasiadają przy złotej planszy. Za pomocą pionków przesuwanych po niej Asowie kształtowali ziemską rzeczywistość jeszcze przed stworzeniem człowieka. Wszystko, co się działo na ziemi, zależało od ich dobrej lub złej woli, albo od ich powodzenia w grze. Plansza w tym przypadku była swoistą miniaturą świata.

Prawdopodobnie podobne mityczne opowieści wpływały na stosunek ludzi do gier. Skoro bóstwa mogły posługiwać się nimi wpływając na kształt rzeczywistości, to nic nie stało na przeszkodzie, aby zwykli śmiertelnicy próbowali swych sił w podobnych zabiegach magicznych. Najbardziej znanym przykładem jest chyba postawa króla Herulów Rodulfa, który w czasie bitwy rozgrywanej z Longobardami w 508 r. n. e. pozostał w obozie gdzie czas spędzał przy planszowej grze. Informacje na ten temat zawarte są w dwóch niezależnych od siebie relacjach: Historii wojen bizantyjskiego historyka Prokopiusza z Cezarei (ok. 490-562 n. e.) oraz w Historia Longobardorum (Historii Longobardów) autorstwa benedyktyńskiego mnicha z Monte Cassino Pawła Diakona żyjącego w VIII wieku n. e.

W obu relacjach jest mowa o tym, iż Rodulf nie wyruszył na pole bitwy wraz ze swym wojskiem, któremu nawet rozkazał walczyć nago, ale żeby mieć ogląd na sytuację, jednemu ze swych ludzi nakazał obserwować bitwę siedząc na drzewie i pod groźbą utraty życia zabronił przynosić złe wieści; sam pozostał w swym obozowym namiocie gdzie czas spędzał przy grze. J. Huizinga jako pierwszy zauważył, iż zachowanie króla Herulów było jak najbardziej poważne i odpowiedzialne, przeciwstawiając się tym samym obiegowym opiniom na ten temat. Polski badacz J. Banaszkiewicz rozwinął znacznie tę tezę udowadniając jej prawdziwość. W jego przekonaniu Rodulf za pomocą planszowej gry chciał wpłynąć na korzystny dla siebie wynik bitwy, albowiem w przekonaniu Herulów gra stanowiła symbol teraźniejszości. Udane rzuty kośćmi i ruchy pionków miały zapewnić zwycięstwo Rodulfowi zarówno w bitwie z Longobardami jak i w pojedynku w grze z drugim graczem (wątpliwe, aby Rodulf grał za samego siebie i swojego przeciwnika jednocześnie). Do pełnego sukcesu potrzebna była Rodulfowi jeszcze tylko przychylność sił wyższych a tę, niestety, utracił już na długo przed bitwą, albowiem zmuszając do niej, można odnieść wrażenie, niewinnych Longobardów tylko po to, by zaspokoić żądzę wojowania, naruszył panujący dotychczas porządek. Zlekceważył złowróżbny znak proroczy, kiedy to Longobardowie odwołali się do sprawiedliwego Boga powierzając mu losy bitwy, do której nie chcieli dopuścić bojąc się przegranej, gdyż Herulowie uchodzili za lud niezwyciężony. Bez wsparcia sił wyższych plansza nie mogła stać się magicznym rekwizytem za pomocą którego możliwe stałoby się kształtowanie rzeczywistości. Rodulf nie mierząc swoich rzeczywistych sił na zamiary, skazany był na porażkę. Próbując poniekąd pokonać siły wyższe i zdobyć tym samym wpływ na wynik bitwy, poniósł druzgocącą klęskę.

Z całej relacji na temat zachowania się Rodulfa przebija magiczny aspekt planszowej gry. Stanowiła ona w tym przypadku zarówno miniaturowy obraz wojennej rzeczywistości jak i magiczny rekwizyt służący jej kreowaniu w ogóle. Dlatego w pewnym sensie plansza posłużyła Rodulfowi w stoczeniu walki z siłami wyższymi, by właśnie wszystko potoczyło się według jego zamysłu. Okazał się jednak na to zbyt słaby, w końcu był ostatecznie tylko zwykłym śmiertelnikiem.

Zastosowanie innej planszowej gry, gwyddbwyll, w identyczny sposób jak w przytoczonej wyżej relacji o królu Herulów odnaleźć można w jednym z opowiadań ze zbioru Mabinogion – Sen Rhonawby. Opowiadanie powstało około II połowy XII wieku i wiąże się z walijskim cyklem legend o królu Arturze. Tak samo jak miało to miejsce w czasie bitwy między Herulami a Longobardami, również i tu król Artur pozostał w obozowym namiocie i spędzał czas na grze w gwyddbwyll wraz ze swym dworzaninem Owainem, który miał reprezentować wrogie wojska. I w tym przypadku plansza do gry pełniła rolę medium między siłami wyższymi a realną rzeczywistością. Artur zamierzał za jej pomocą wpłynąć na korzystny dla siebie wynik bitwy. Artur lub Owain nie przerywał kolejnych rozgrywanych partii nawet wtedy, gdy posłaniec przynosił wieści o niekorzystnym położeniu którejś ze stron. Zaznaczyć należy, iż powodzenie w grze Artura czy Owaina miało bezpośrednie przełożenie powodzenie walczących nieopodal namiotu wrogich stron. Owain do tego stopnia poczuł się odpowiedzialny za powodzenie w walce wrogich wojsk, że w kryzysowym momencie odwołał się do Niebios czym zyskał sobie ich poparcie, a szala zwycięstwa zaczęła przechylać się na stronę „jego” wojsk, czym rozgniewał Artura, który zmiażdżył znajdujące się na planszy złote bierki pragnąc odwrócić lub przynajmniej zapobiec totalnej klęsce swoich wojsk. W tej samej dosłownie chwili zakończyła się również bitwa a obie strony zawarły rozejm.

 Zdj. 2 Waza czarnofigurowa z przedstawieniem Achillesa i Ajaksa grających w kości pod Troją

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e6/Akhilleus_Aias_MGEt_16757.jpg (dostęp 7 października 2017)

Kolejne rozgrywane partie w gwyddbwyll odzwierciedlały wszystko, co działo się na zewnątrz namiotu, w którym przebywali Artur i Owain. Po trzy razy do każdego z nich przybywali posłańcy informując o przebiegu bitwy, który de facto był odzwierciedlany przez przebieg poszczególnych partii na planszy. Wiedząc co się dzieje, żaden ze współgraczy nie udał się osobiście na pole bitwy by ratować sytuację, tylko obaj w skupieniu siedzieli nad planszą i za pomocą swych umiejętności starali się wpływać na rzeczywistość. Jednak o pewnej wygranej mogło zadecydować wsparcie sił wyższych, o czym Artur mógł zapomnieć, a co wykorzystał Owain. Toteż tylko gwałtowna ingerencja ze strony Artura uchroniła go przed porażką, jaka spotkała Rodulfa. Tym samym zrealizował swój cel pośrednio – bitwa nie została rozstrzygnięta na korzyść żadnej ze stron.

W staroirlandzkim romansie rycerskim Cath Maige Mucrama pochodzącym z IX w. pojawił się również wątek związany z grą fidchell. Główny bohater romansu Lugaid Mac Con został wygnany ze swej ojczyzny. Pod zmienionym imieniem przebywał na dworze szkockiego króla. Gdy pewnego dnia spędzali czas przy grze fidchell, na dwór przybył wędrowny poeta, który w swej pieśni akurat opowiadał o jego smutnym losie oraz jego rodzinie cierpiącej prześladowania z rąk jego przyrodniego brata. Lugaid nic nie wiedział o losie krewnych. Rozgoryczony zgarnął z planszy trzy złote bierki należące do króla, zmiażdżył je a następnie rzucił nimi w ścianę i pospiesznie opuścił komnatę. Król nie miał wątpliwości, iż był to wyraz troski Lugaida o losy swojej rodziny. W opinii historyka R. Bubczyka ten gest bohatera miał głębszy sens, albowiem przerywając gwałtownie grę chciał zatrzymać aktualne wydarzenia i tym samym położyć kres prześladowaniom swoich krewnych.

Podane wyżej relacje kronikarzy i opowiadania z planszowymi grami w roli głównej (bo przecież one stanowiły centrum opisywanych wydarzeń) posiadają jedną i jakże ważną cechę wspólną. Plansza do gry lub gra jako taka kojarzona była z siłami wyższymi, które wpływały na przebieg wydarzeń. Aby plansza nabyła magiczne właściwości, stała się swoistym medium łączącym siły wyższe ze światem ziemskim, wydzielano osobne miejsce, oddzielone od reszty świata by nadać mu sferę sacrum. U plemienia Redarów było to święte miejsce w bezpośrednim sąsiedztwie grodu, w innych przypadkach był to zwykły namiot. Niekiedy wystarczała sama tylko wiara w magiczną właściwość gry. Dzięki temu plansza stawała się miniaturą świata a ruchy pionków odpowiadały aktualnym wydarzeniom, przykładowo każdy pomyślny ruch na planszy oznaczał pomyślny obrót w przebiegu bitwy, każda zdjęta z planszy bierka oznaczała śmierć żołnierza. To mogło być powodem, przez który gry jawiły się jako medium wskazujące pomyślny lub nie przebieg teraźniejszych i przyszłych wydarzeń. Ten magiczny aspekt gier, a plansz w szczególności, jest o tyle ważny, iż przejęła go gra w szachy. W innych relacjach z okresu średniowiecza widoczne jest przypisywanie takiej właśnie właściwości tej grze.

Szachownica w roli symbolu świata i rzeczywistości pojawiła się w historiograficznym dziele Snorre Sturlasona (1178-1241) Heimskringla Or the Lives of the Norse Kings (Historia królów skandynawskich). Ten skandynawski historyk i polityk na kartach swego dzieła opisał wydarzenie mające miejsce we wrześniu 1028 roku w Roskilde. Oto Ulf, szwagier króla Danii, Norwegii i Anglii – Kanuta Wielkiego (1016-1035), zaprosił go do swej siedziby. Widząc jego przygnębienie, zaproponował rozegranie partii szachów. Rozgrywka stała się jednak przyczyną kłótni między nimi. Kanut wykonał nieprzemyślany ruch po którym stracił gońca. Zły z tego powodu rozkazał swemu szwagrowi cofnąć ruch i z powrotem umieścił zbitą bierkę na szachownicy. Ulf poczuł się tym dotknięty i wywrócił szachownicę. Doszło między nimi do, można rzec, ostrej wymiany zdań. Kanut jeszcze tego samego dnia postanowił zgładzić Ulfa, co na jego rozkaz kilka dni później uczynił jeden z jego zaufanych wojów.

Powiedziane zostało, iż szachownica pojawiła się w tym fragmencie dzieła Sturlasona jako symbol rzeczywistości. To wyjaśnia motyw, dla którego Kanut powziął plan zamordowania swojego szwagra. Dla niego zbicie gońca przez Ulfa oznaczało grożące mu niebezpieczeństwo z jego strony. Tym bardziej mógł się tego obawiać, gdyż Ulf był drugą po nim osobą w królestwie, z którą należało się mimo wszystko liczyć. Kanut będąc pokonanym w grze mógł równie dobrze zostać pokonanym w realnym życiu, a temu wyraźnie król chciał zapobiec, traktując przebieg gry jak wróżbę. Zamordowanie szwagra miało stanowić najlepsze wyjście z tej sytuacji.

Współczesny Sturlasonowi archidiakon katedry oksfordzkiej, Walter Map (ok. 1140-1208/1210) w zbiorze swych opowiadań De nugis curialum zawarł opowieść De Alano rege Britonum. Wynika z niej, iż syn tytułowego bohatera Alana, Wigon, poślubił córkę wasala swego ojca, dzięki czemu położono kres konfliktowi między oba rodami. Małżonkowie pewnego dnia zasiedli do gry w szachy. Wigon jednak musiał opuścić niespodziewanie żonę, a przy szachownicy zastąpił go jeden z jego rycerzy. Dziewczyna wrogo zwróciła się do rycerza dając wyraz wciąż żywionej nienawiści do męża i jego rodziny, mówiąc, iż zamierza dać mata synowi ślepego człowieka (czyli swemu mężowi). Wigon szybko się o tym dowiedział, dlatego pojmał swego teścia i go oślepił. Gdy wrócił i zasiadł do przerwanej partii, a zwyciężywszy rzucił na planszę wyłupione oczy mówiąc „mat córce ślepego człowieka”.

Z opowieści wyraźnie przebija omawiany aspekt symboliczny szachownicy. Zarówno dziewczyna jak i jej mąż widzieli w grze przedmiot, dzięki któremu mogli dać wyraz swym prawdziwym, skrywanym uczuciom oraz przyszłym zamierzeniom. Wigon uprzedzając wypadki, pokazał żonie, że nie ma szans na realizację swych pogróżek. Przez to jego zachowanie jest tym samym uderzająco podobne do zachowania Kanuta, który też postrzegał niefortunny dla siebie przebieg partii szachów jako zapowiedź swej bliskiej porażki.

Szachownica jako symbol świata

Symbolikę planszy (szachownicy) jako obrazu świata i rzeczywistości przedstawioną wyżej wykorzystywano we wczesnym średniowieczu w zabiegach magicznych wpływających na rzeczywistość lub przynajmniej odkrywających przed innymi przebieg zdarzeń. Zapewne ten jej aspekt z czasem odszedł w zapomnienie, ponieważ Kościół zwalczał wszelkie praktyki wróżbiarskie widząc w nich wyraz służenia siłom zła. Niemniej jednak szachownica pozostała symbolem świata, do czego chętnie nawiązywano w traktatach dydaktycznych i moralizatorskich. Co więcej, dokonywały to na ogół osoby duchowne.

W tzw. Moralitas de Scaccario per dominum Innocentiu papam (Moralitecie Innocentego), przypisywanym papieżowi Innocentemu III (1198-1216), szachownicę określono jako obraz świata, a jej dwu barwne, biało-czarne pola, wyrażać miały dualizm życia i śmierci.

Szachownica jako obraz nieba została przedstawiona w traktacie dydaktycznym De vetula autorstwa żyjącego w XIII wieku Pseudo-Owidiusza. Z racji tego, iż szachownica była obrazem nieba w myśl autora, bierki szachowe symbolizowały poszczególne ciała niebieskie: król Słońce, piechur Saturna, skoczek Marsa, królowa Wenus, biskup Jowisza a wieża Księżyc.

Jeden z najbardziej poczytnych traktatów dydaktycznych epoki dojrzałego i schyłkowego średniowiecza powstały ok. 1300 roku, Libellus super Ludo Schachorum, (Księga figur szachowych) przeniknięty jest szachową symboliką. Autor traktatu, genueński dominikanin Jakub de Cessolis (?-1337) za pomocą szachowej gry przedstawił idealny obraz społeczeństwa. Nie omieszkał również opisać symbolicznych aspektów szachownicy.

Przede wszystkim Cessolis uzależnił symboliczną wymowę szachownicy od legendarnego miejsca wynalezienia szachów – Babilonu. Już na samym początku swych wywodów jasno zaznaczył, że szachownica wyobraża to miasto, ale też dodał po chwili że cała gra w szachy jest miniaturowym obrazem świata i wszelkiej władzy. W dalszej kolejności przedstawił dowody swojego twierdzenia.

Przede wszystkim kwadratowy kształt planszy odpowiadał bezpośrednio kwadratowemu planowi miasta. Każdy jej bok miał mierzyć po 16 tysięcy kroków, co dawało w sumie 64 mile. Dlatego „dla uświetnienia gry i dla ukazania posunięć i ruchów szachów” szachownica posiada 64 kwadratowe pola, która to struktura jest nieskończoną.

Szachownica posiadała „postawione w górę” brzegi, przez co krawędzie planszy symbolizowały mury miasta. Odwołując się ponownie do św. Hieronima, opisał ich rzeczywisty, w jego mniemaniu, wygląd. Mury te miały sięgać do nieba tak wysoko, iż niemożliwe było dostrzeżenie ich czubków z ziemi.

Ustawienie bierek szachowych na planszy nadawało jej jeszcze inne znaczenie. Pola puste i zajęte przez bierki symbolizowały ziemie nie podbite oraz królestwa. Obowiązkiem króla obejmującego władzę było rozszerzyć granice swego państwa o inne ziemie, posiadłości, zamki i miasta, dzięki czemu zapewniłby ogólny dobrobyt mieszkańcom swego władztwa, a sam zapewniłby sobie chwałę.

Dzieło Cessolisa stało się inspiracją dla innych twórców. Było kopiowane, przerabiane i uzupełniane o aktualne treści.

Podsumowanie

Dzisiaj nie jesteśmy w stanie dociec, jaką symbolikę posiadała szachownica w średniowieczu. Nie jest to możliwe, ponieważ daleko odeszliśmy od tego średniowiecznego myślenia symbolicznego, o jakim często piszą badacze kultury średniowiecznej.

Pewne przesłanki jednak wskazują, że szachownica posiadała magiczne znaczenie – wyraźnie wyodrębniona z otoczenia była niejako predestynowana do wykorzystywania jej w zabiegach magicznych, przede wszystkim w odkrywaniu przyszłych zdarzeń i kształtowaniu rzeczywistości. W ten sposób była medium łączącym świat zmysłowy z pozazmysłowym. Rzutowało to zapewne w jakimś stopniu na życie jednostek, które zasiadały do partii szachów – jednostek wybitnych, ponieważ w źródłach tylko takie postacie występują w scenach dziejących się wokół szachownicy.

Dlatego szachownicy nie można traktować jedynie jako akcesorium służącego rozrywce w czasie wolnym.

Uwagi?Sugestie? Można a nawet trzeba zostawić komentarz. Proszę o kulturalne wpisy.

Bibliografia (obu części artykułu)

Wydawnictwa źródłowe

Bulfinch T., Bulfinch’s Medieval Mythology: The Age of Chilvary, Wyd. Dover Publications, Dover 2004

Cath Maige Mucrama, tłum. M. O’Daly, Dublin 1975

de Cessolis J., Traktat o obyczajach i powinnościach szlachty na podstawie gry w szachy, tłum. T. Jurek, E. Skibiński, w: A. Karłowska–Kamzowa, Społeczeństwo średniowieczne na szachownicy życia. Studium ikonograficzne, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2000

Dokumenty soborów powszechnych, ukł. i oprac. A. Baron, H. Pietras, t. 2, Wyd. WAM, Kraków 2002

The Dream of Rhonabwy, w: The Mabinogion. From the Llyfr coch o Hergest, and other ancient Welsh manuscripts with an English Translation and Notes, tłum. Lady Charlotte Guest, Longman, Brown, Green and Longmans; Landovery, W. Rees, Londyn 1849, vol. 2

Kronika Thietmara, tłum. M. Z. Jedlicki, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2005

Map W., De Alano Rege Britonum, w: De nugis curialum, red. Thomas Wright, Camden Society, London 1850

Pseudo-Ovidius, De vetula, wyd. P. Klopsch, Leiden-Köln 1967

Publiusz Korneliusz Tacyt, Germania, przeł. A. Naruszewicz, Wyd. „Armoryka", Sandomierz 2009

Sen Rhonabwy’ego, w: Mabinogion. Pięć opowieści walijskich, tłum. K. Simonienko, Wyd. Armoryka, Sandomierz 2008

Snorri Sturluson, Heimskringla. History of the Kings of Narway, tłum. L. M. Hollander, University of Texas Press, Austin 2009

Wieszczba Wölwy (Völuspá), w: Edda poetycka, przeł. A. Załuska-Strömberg, Wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1986

Wydawnictwa naukowe

Adamus M., Tajemnice Sag i Run, Wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970

Banaszkiewicz J., Rodulf, król Herulów, który grał (Paweł Diakon, Hist. Long., I, 20), w: E scientia et amicitia. Studia poświęcone profesorowi Edwardowi Potkowskiemu w sześćdziesięciolecie urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, red. M. Drzewiecki et al., Wyd. Wyższej Szkoły Humanistycznej, Warszawa-Pułtusk 1999

Bönisch E., Bönisch R., Schachbrettsteine und anderer Bauschmuck an der ältesten Feldsteinkirchen der Niederlausitz, w: Frühe Kirchen in Sachsen. Ergebnisse archäologischer und baugeschichtlicher Untersuchungen: Veröffentlichungen des Landesamtes für Archäologie mit Landesmuseum für Vorgeschichte, t. 23, Dresden 1994

Bubczyk R., Gra w szachy. Rozrywka elit feudalnych w średniowiecznej Polsce, Mówią Wieki 12(2008), s. 14-17

Bubczyk R., Gry na szachownicy w kulturze dworskiej i rycerskiej średniowiecznej Anglii na tle europejskim, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2009

Bubczyk R., Szachy i rycerze. O grach planszowych w angielskiej kulturze wyższej późniejszego średniowiecza, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005

Deichmann F. W., Archeologia chrześcijańska, tłum. E. Jastrzębowska, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1994

Dudziński P., Alfabet heraldyczny, Diogenes, Warszawa 1997

Dziurla H., Z materiałów do badań nad historią architektury Pomorza Zachodniego, Materiały Zachodniopomorskie, 5(1959)

Filarska B., Archeologia chrześcijańska zachodniej części Imperium Rzymskiego, Wyd. Akademii Teologii Katolickiej, Warszawa 1999

Filarska B., Baptysterium mediolańskie, "Vox Patrum" 8(1988)14

Le Goff J., Kultura średniowiecznej Europy, tłum. H. Szumańska-Grossowa, Wyd. MARABUT, Gdańsk-Warszawa 2002

Gutkowska-Rychlewska M., Historia ubiorów, Wyd. Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1968

Hojdis B., O współistnieniu słów i obrazów w kulturze polskiego średniowiecza, „Tum”, Gniezno-Poznań 2001

Huizinga J., Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury, przeł. M. Kurecka, W. Wirpsza, Wyd. Aletheia Warszawa 2007

Karłowska-Kamzowa A., Geneza artystyczna i funkcje ideowe ilustracji traktatu Jakuba de Cessolis Księga figur szachowych, w: Sztuka około 1400. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki Poznań, listopad 1995, t. 2, "Arx Regia", Warszawa 1996, s. 71‑80

Karłowska-Kamzowa A., Ilustracje traktatu Jakuba de Cessolis: „Księga figur szachowych” jako narzędzie nauczania od połowy XIV wieku do początku XVI wieku, w: Nauczanie w dawnych wiekach. Edukacja w średniowieczu i u progu ery nowożytnej. Polska na tle Europy, red. W. Iwańczak, K. Brachy, WSP, Kielce 1997, s. 205-222

Karłowska-Kamzowa A., Społeczeństwo średniowieczne na szachownicy życia. Studium ikonograficzne, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2000

Kurdziałek M., Średniowieczne doktryny o człowieku jako mikrokosmosie, w: M. Kurdziałek, Średniowiecze w poszukiwaniu równowagi między arystotelizmem a platonizmem. Studia i artykuły, Wyd. Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1996

Lipoński W., Narodziny cywilizacji Wysp Brytyjskich, Wyd. Poznańskie, Poznań 2001

Lubicki L., Dolsko – tajemnicza szachownica, <http://www.archeo.udl.pl/skarby-sredniowiecza/dolsko-tajemnicza-szachownica/> (artykuł opublikowano 27.03.2013; data dostępu 9.04.2013)

Mark M., The Beginning of Chess, w: Ancient Board Games in Perspective, red. I. J. Finkel, British Museum Press, London 2007

Mietz A., Nowożytne graffita i ślady oczyszczania ogniem w Polsce środkowej i północnej, w: J. Lewandowska, A. Mietz, J. Woźny, Wiara z demonem w tle. Studia nad materialnymi śladami przekazu informacji na ziemiach polskich do schyłku XVIII wieku, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 79-135

Miller Z., Rola motywu szachownicy w średniowiecznych kościołach granitowych,

<http://www.architektura.pomorze.pl/index.php?art_id=650&PHPSESSID=fd7845dd51eb97800d18713feedeb4fe> (data dostępu 31.05.2012)

Modzelewski K., Pogańskie sacrum w ustroju i topografii najstarszych miast słowiańskich, w: Świat średniowiecza. Studia ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi, red. A. Bartosiewicz, G. Myśliwski, J. Pysiak, P. Żmudzki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 2010, s. 149-150

The Oxford Companion to English Literature, red. P. Harvey, Wyd. Oxford University Press, Oxford 1975

Pastoureau M., Black. The History of a Color, tłum. J. Gladding Pricenton-Oxford 2008

Pastoureau M., Blue: the History of a Color, tłum. M. I. Cruse, Princeton-London 2001

Pastoureau M., Diabelska materia. Historia pasków i tkanin w paski, tłum. M. Ochab, Oficyna Naukowa, Warszawa 2004

Pastoureau M., Figures et couleurs. Études sur la symbolique et la sensibilité médiévales, Wyd. Léopard d'or, Paris 1986

Pastoureau M., Średniowieczna gra symboli, tłum. H. Igalson–Tygielska, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006

Pawlak S., Szachownice – próba interpretacji, w: <http://old.templariusze.org/szach_artykul.php> (data dostępu 26.01.2014)

Piwowarczyk D., Obyczaj rycerski w Polsce późnośredniowiecznej (XIV- XV wiek), Wyd. DiG, Warszawa 2000

Przezdziecki R., Roch, czyli wieża szachowa w herbach polskich i obcych, Miesięcznik heraldyczny, 11(1932)3

Rożek M., Idee i symbole sztuki chrześcijańskiej, Wyd. WAM, Kraków 2010

Sawyer B. i P., Medieval Scandinavia. From Conversion to Reformation, circa 800-1500, Wyd. University of Minnesota Press, Minneapolis-London 1993

Słupecki L., The temple in Rhetra-Riedegost. West Slavic pagan rituals as described At the beginning of eleven century, w: Old Norse Religion in Long-term Perspectives: Origins, Changes and Interpretations, red. A. Andrén, K. Jennbert, C. Raudvere, Wyd. Nordic Academic Press, Ryga 2006

Skoczylas J., Żyromski M., Symbolika kamienia jako element procesu legitymizacji władzy w cywilizacji europejskiej, Wyd. Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2007

Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001

Świderska U., Kultura rycerska w średniowiecznej Polsce, Uniwersytet Zielonogórski. Redakcja Wydawnictw Humanistyczno-Społecznych, Zielona Góra 2001

Świechowski Z., Architektura granitowa Pomorza Zachodniego w XIII wieku, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 1950

Wiesiołowski J., Hołub z Bordeaux herbu Wczele, Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, n. s. t. 1 (1993)12

Wilska M., Błazen na dworze Jagiellonów, Neriton, Warszawa 1998, s. 206-207.

Wilska M., Funkcja i znaczenie koloru w kulturze dworskiej w Polsce średniowiecznej, w: Hereditatem cognoscere. Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz, red. Z. Kobyliński, Wyd. IA Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004